حکمتی از شیخ آذری اسفراینی
حکمتی از «طامة الکبری»
رضا حسین آبادی دانشجوی دکترای عرفان اسلامی
شیخ آذری اسفراینی (784-866 ه.ق) را کتابی است منظوم با عنوان «مرآة». این کتاب دارای چهار باب است که باب اول آن را شیخ «طامة الکبری» نام نهاده است. این باب که حتّی برخی آن را کتابی مستقل می دانند، دارای مضامینی عرفانی، حکمی و اخلاقی است. در ذیل حکمتی از این میراث ارزشمند ادبی- عرفانی تقدیم علاقه مندان خواهد شد.
بقعه شیخ آذری اسفراینی واقع در جنوب اسفراین
شیخ آذری در بخشی از کتاب مذکور داستانی بدین مضمون نقل می کند که یکی از دوستان حضرت یوسف(ع) از سفر بازگشته و برای حضرت آینهای به رسم سوغات میآورد. حضرت وقتی علّت انتخاب آینه به عنوان سوغات را از دوستش جویا میشود، جواب میشنود که:
بـهرتـو تحـفه ها بسی جُـســتـم |
|
بِه از ایـن، تحــفــه ای ندانستم |
آذری ادامه میدهد:
چونکه بشنـیـدازآنخُجَسته رفــیــق تحـفه برداشت، پـس درآن نگریـسـت دلش از روی خـود در آن بــِـگُشـــاد |
|
آفـــرین
گفت یوســف صــدّیق |
شیخِ عارف مسلکِ اسفراینی که شیوهاش تنها نقلِ داستان نیست، در ادامه هدفش از این تمثیل زیبا را چنین شرح میدهد که بهترین تحفه و سوغاتِ انسان برای حضرت حق- که خود خزینهی تمامی کمالات و جمالات است- ، میتواند «قلبی بدون آلایش» باشد، پس چنین میسراید که:
چونکــه
حـق را خــزیـنـههای کمال گر چـنــیــن دل به روی شــــاه آری |
|
هـــمــه از تـــحــفههاست مالامال حــــجّــت خــویـش را گـواه آری گر بَری، هـیـچ کار مـشـکل نـیـست[3] |
و گویا این ابیات اشارهای هستند به «قلب سَلیم». قلب سَلیمی که ناجی انسان است در «... یَوْمَ یُبْعَثُونَ * یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُون * إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»([4]). و چه زیبا تبیین نمودند چنین قلبی را امام صادق(ع)، آنجا که فرمودند: «القَلبُ السَّلیمُ الذی یَلقَی رَبَّهُ، وَ لَیسَ فیهِ أَحَدٌ سِواهُ...»[5].
آذری در ادامه چنین دلی را تجلّیگاه ذات و صفات الهی میداند و میسراید:
گر
شـــود آیـــنــه بـه حــق گــویــا هـر چـه حـق راست باطـن و ظـاهـــر |
|
گـشــتــه ذات و صــفـات رامَــجلا
|
----------------------------------------------------------------------------------------------
[1] . آذری اسفراینی، نورالدین حمزه بن عبدالملک، مرآۃ، نسخه خطی، کتابخانه مجلس، ش85683، ص59.[2] .همان، صص59-60.
[3] . همان، ص 60.
[4] . شُعَراء : 87 ، 88 و 89. «.....روزى که [مردم] برانگیخته مى شوند. روزى که هیچ مال و فرزندى سود نمى دهد، مگر کسى که دلى پاک به سوى خدا بیاورد».
[5] . محمّدی ریشهری، محمّد، منتخب میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی و تلخیص سیّدحمید حسینی، قم، دارالحدیث، 1383. صص474-475. «دل سالم دلی است که پروردگارش را دیدار کند، در حالیکه احدی جز او در خود نداشته باشد...».
[6] . آذری اسفراینی، نورالدین حمزه بن عبدالملک، مرآۃ، نسخه خطی، کتابخانه مجلس، ش85683، صص60-61.