عرفان خراسان

     مخالفان تصوف و فلسفه و حکمت الهی و عرفان در مخالفت خود  اختلافهایی دارند! برخی آن را به صورت کلی قبول ندارند و برخی دیگر به صورت موردی نقدهایی دارند. برخی آن را از سرچشمه هایی متفات می دانند و برخی به بدعتها اشاره می کنند. به هر روی در اینجا تنها جهت شمار کردن نامشان برای پیگیری احتمالی دوستان پژوهشگر به تسامح اینجا یاد می شوند. فایده دیگری که این نوشته دارد نمایی از مخالفان حکمت الهی و عرفان و تصوف را روشن می کند.

     تا قرن پنجم صوفیان چندان از عالمان و متعبدان دینی متمایز نیستند و در کتب ملل و نحل از آنها جدای از دیگران یاد نمی شود. (رک: یوسف پور، «تصوف»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج15، ص 530؛ در این یادداشت بخش مهمی از اطلاعات این مدخل اخذ شده است.) 

- خطرناکترین مخالفان تکفیری های مسلمانند که در مذاهب تسنن و تشیع وجود دارند و سخنی نمی گویند و به سختی نیست می کنند!

الف- صوفیان سنی و شیعی: خود ایشان یکی از جدی ترین منتقدان خود بوده اند و تقریبا همه آنها به نحوی در پی تصفیه و تنقیح مناط بر آمدند و نیازی به یادکرد اسامی ایشان نیست که بسیارند. 

ب- منتقدان شیعه:

- ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (منتقد حلاج بود؛ د 311 ق)

- شیخ صدوق، ابن بابویه (منتقد اباحیان و غالیان؛ د 381 ق)

- شیخ مفید (منتقد حلاجیه؛ د 431 ق)

- شیح محمد بن حسن طوسی (د 460 ق)

- شیخ طبرسی (قرن ششم)

- جمال الدین محمد بن حسین رازی (مصنف تبصرة العوام؛ د پس از 630 ق)

- خواجه نصیرالدین طوسی (منتقد عقاید برخی صوفیان همچون اتحاد، حلول، اسقاط تکلیف، سماع و رقص، د 672 ق)

- حسن بن یوسف مطهر (علامه حلی، منتقد برخی اعمال صوفیان همچون خواجه نصیر؛ د 726 ق)

- محقق کرکی (د 940 ق) و فرزندش شیخ حسن

- مقدس اردبیلی (کتاب حدیقة الشیعة منسوب به او است؛ د 993 ق)

- اخباریون: محمدباقر مجلسی (با علمای شیعه صوفی مسلک مانند سید ابن طاووس و ابن فهد حلی و شهید ثانی  و شیخ صفی الدین اردبیلی مخالف نبود؛ 1110 ق)، ملا محسن فیض کاشانی، ملا محمد طاهر قمی

- ملا مطهر بن محمد مقدادی (فتاوای فقهای زمان را در سده 11 ق گرد آورده بود.)

- محمد بن حسن حر عاملی (د 1104 ق)

- علی بن محمد زین الدین شهید (د 1104)

- محمدعلی وحید بهبهانی (کرمانشاهی، نویسنده خیراتیه؛ د 1216) و پسرش محمدجعفربهبهانی (د 1259 ق).

- آنتونیو دوژزو پرتغالی(علی قلی بیگ [از بزرگان مسیحیت در اصفهان که مسلمان شد و پس از اسلام نام خود را تغییر داد؛ د حدود 1722م؛ 1134 ق)

- جواد محولاتی خراسانی (نویسنده کشف الاشتباه در کج روی اصحاب خانقاه)

- جواد تهرانی (عارف و صوفی چه می گویند؟)

- سید ابوالفضل برقعی قمی (التفتیش در مسلک صوفی و درویش)

مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد: میرزا مهدی اصفهانی، سید موسا زرآبادی، آیت الله سید جعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، هاشم قزوینی، علی ریاحی نبی، مهدی نصیری. این جریان درس امام خمینی را در تفسیر سوره حمد در تلویزیون تعطبل کرد و با زعامت آیت الله جوادی آملی بر حوزه مشهد هم مخالفت کرد. نقد های آنان مورد نقدهای جدی قرار گرفته است؛ از جمله دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی و محمد حسن وکیلی.

- آیت الله ناصر مکارم شیرازی

- آیت الله سید علی سیستانی: «نتیجه بحث و بررسی و دگرگونی در علوم انسانی» را به اجرایی شدن آن نسبت داده و برای مثال بحث خود این جملات را به زبان آورده بود: «مثلاتدریس فلسفه که عموما هم تدریس فلسفه ملاصدراست و آن هم با آرای منحرف محی الدین آمیخته است و در باب معاد هم مشکل دارد چه نتیجه یی دارد؟!» (خبرگزاری مهر 13 مهر 1392)

)- دکتر سید یحیی یثربی (به صورت عمومی تصوف و عرفان را برای مسمانان مناسب نمی داند.)

ج. منتقدان اهل سنت:

- احمد بن حنبل (چنین گفته اند و بیشترین حملات در مذاهب فقهی اهل سنت از حنبلیان است.)

- محمد بن ادریس شافعی (د 204 ق)

- عبدالله بن احمد باهلی (غلام خلیل؛ د 275 ق)

- ابوالحسین ملطی (د 377 ق)

- ابن جوزی (د 597 ق)

- ابن تیمیه (د 728 ق)

- ابن قیم جوزیه (د 751 ق)

- زین الدین عمر بن ابی الحرام کتانی (د 738 ق)

- ابوحیان محمد بن یوسف اندلسی (د 745 ق)

- شمس الدین محمد بن احمد ذهبی (د 748 ق)

- تقی الدین علی بن عبدالکافی سبکی (د 756 ق)

- ابن هشام (د 761 ق)

- ابن خطیب (د 766 ق)

- ابن خلدون (د 808 ق)

- شمس الدین اسماعیل بن ابی بکر مقروی (د 875 ق)

- ابن حجر عسقلانی (د 852 ق)

- برهان الدین بقاعی (د 885 ق)

- محمد بن عبدالوهاب (بزرگ وهابیان؛ د 1206 ق)

- محمد بن عبده (پیشوای سلفیان؛ د 1323 ق) و پیروانش

- داعش (دولت اسلامی در عراق و شام)

د- منتقدان مدرن:

- احمد کسروی (صوفیگری)

- سوسیالیست های غیر دینی (به تبع کارل مارکس که دین را افیون توده های دانست و ...)