عرفان خراسان

مجدالدین ابوالفتح احمدبن محمد غزالی (۴۵۲ - ۵۲۰ ه.ق) برادر کهتر ابوحامد محمد غزالی است که تاریخ و محل تولد او در منابع ذکر نشده، اما براساس تاریخ و محل تولد برادرش، احتمالاً او نیز در طابران توس به دنیا آمده است. او بیش از برادرش به عرفان عملی گرایش داشت و در کنار سیاحت بلاد به خدمت صوفیه و موعظه می پرداخت. او شاگردان زیادی را تربیت نمود که از بلندآوازه ترین ایشان می توان به مؤلف کتاب تمهیدات یعنی عین القضاه همدانی اشاره کرد که به سرگذشتی مشابه با حلاج و شیخ اشراق دچار گردید.[1]

احمد غزالی سفرهای بسیار نمود و بیشتر سفرهای او به ری، قزوین و همدان بود گاهی نیز به بغداد می رفت و در آن جا جلسات وعظ بسیار پرشوری برگذار می نمود.[3] غزالی با سفرهای بسیار و نیز به وسیله آثارش، بر افکار عارفان و شاعران پس از خود تأثیر شگرفی نهاد. که تعالیم موجود در این آثار حکایت از مقام والای او در عرفان عملی و سیر و سلوک عاشقانه دارد. به خصوص در سوانح العشاق – رساله‌ای بی نظیر در زمینه عشق- که عقاید عارفانه با لطایف عاشقانه به گونه ای تفکیک ناپذیر بهم گره خورده است، و این خود یک نوآوری در حوزه عرفان به شمار می‌رود.  

نام احمد غزالی علاوه بر شجره‌نامه سلسله سهرودیه، در شجره‌نامه مشایخ بزرگ و سلاسل صوفیانه مرتبط با این سلسله، از جمله مولویه، کبرویه و ذهبیه و از طریق ابوالفضل صان‌ بن عبدالله بغدادی (جانشین و خلیفه پس از خواجه احمد غزالی) در سلسله نعمت اللهیه به چشم می‌خورد.

شاه نعمت الله ولی (متوفی 834) طبق آن چه خود در دیوانش به آن اشاره کرده خرقه خود را از طریق ابوالبرکات به شیخ ابوالفضل بغدادی که جانشین احمد غزالی بوده است منتسب می کند.[4] بر این اساس طریقه احمد غزالی با چند واسطه به شیخ ابومدین در تلمسان الجزایر و پس از او با واسطه هایی به شاه نعمت الله ولی می‌رسد.[5]

احمد غزالی در سال 520 هجری قمری در شهر قزوین وفات یافت آرامگاه کنونی او در مسجد احمدیه قزوین است؛ ولی ابتدا مکان اصلی آرامگاه او در جوار زیارتگاه امام‌زاده حسین, پسر امام رضا (علیه السلام) قرار داشت که توسط شاه‌عباس، تخریب و بقایای جسد ایشان توسط مریدان به محل فعلی مسجد انتقال‌یافت و امام‌زاده احمد نام گرفت. مجدداً در دوران محمدعلی شاه قاجار این مکان تخریب‌شد و در نهایت در سال 1328 ه.ق توسط مجد الاسلام، مسجدی به نام احمدیه بر خرابه‌های این آرامگاه ساخته شد و مزار احمد غزالی در زیرزمینی کوچک در زیر مسجد تعبیه گردید.[6]