پاسخ:

1- دو کلمه (وجه ) و (جهت ) به یک معنا است، مانند کلمه (وعد) و (عده )، و وجه هر چیزى در عرف عام به معناى آن ناحیه اى از آن است که با آن با غیر روبرو مى شود و ارتباطى با آن دارد، همچنان که وجه هر جسمى سطح بیرون آن است، و وجه انسان نیم پیشین سر و صورتش مى باشد، یعنى آن طرفى که با آن با مردم روبرو مى شود، و وجه خدا چیزى است که با آن براى خلقش نمودار است، که خلقش هم با آن متوجه درگاه او مى شوند، و این همان صفات کریمه او از حیات و علم و قدرت و سمع و بصر است و نیز هر صفتى از صفات فعل مانند صفت خلقت و رزق و احیاء و اماته و مغفرت و رحمت و همچنین آیات داله بر خدا بدان جهت که آیتند، وجه خدا مى باشند.

بنابراین هر موجودى که تصور شود فى نفسه هالک و باطل است، و حقیقتى جز آنچه که از ناحیه خداى تعالى به آن افاضه شود ندارد، و آنچه که منسوب به خداى تعالى نباشد از حقیقت به طور کلى خالى است، و جز موهومى که وهم متوهم آن را تراشیده نیست، و یا سرابى است که خیال آن را به صورت حقیقت جلوه داده، مانند اصنام و بتها که از حقیقت جز این مقدار که سنگ و یا چوب و یا فلز است ندارند، و اما اینکه رب و یا معبود باشند و نفع و ضرر یا اثر دیگرى داشته باشند حقیقت ندارد، و بیش از نامهایى که از ناحیه پرستندگان آنها صورت گرفته چیز دیگرى نیستند.

و نیز مانند انسان که از حقیقت جز این مقدار بهره ندارد، که موجودى است که آفرینش خدا روحى و جسمى در او به کار برده، و او خودش صفات کمالى براى خود کسب کرده، اینها که حقیقت انسان را تشکیل مى دهند همه صنع خدا و منسوب به اویند، و اما زاید بر اینها آنچه را که عقل اجتماعى بر آن اضافه مى کند، همه موهوماتند که ناچارى و اضطرار باعث شده آنها را معتبر بشمارد، مانند اینکه فلان انسان نیرومند، و آن یکى سلطان، و آن دیگرى رئیس، و آن چهارمى محترم، و آن پنجمى ثروتمند، و آن ششمى عزیز، و آن یکى صاحب اولاد، و دیگرى بازو و حمایت کننده دارد، همه اینها جز سرابى هالک و آرمانى کاذب، چیز دیگرى نیستند، و بر همین منوال هر موجود دیگرى را که تحت تجزیه عقل بیاوریم عبارت است از یک یا چند حقیقت و چند خرافه و موهوم.

پس، از حقیقت آن مقدارى در دست ما و نزد ما است که خدا به فضل خود افاضه اش کرده باشد، و آن افاضه آیات اوست، که بر صفات کریمه او از رحمت و رزق و فضل و احسان و صفات دیگرش دلالت مى کند.

پس حقیقتى که در واقع ثابت است، و هرگز هلاکت و بطلان ندارد، عبارت است از صفات کریمه خدا، و آیات داله بر صفاتش، که همه آنها با ثبوت ذات مقدسش ثابتند.

2-در اینجا (وجه ) دیگرى در تفسیر آیه هست که دقیق تراز وجه سابق است، بنابراین که مراد از وجه ذات هر چیزى باشد، همچنان که بعضى آن را هم از معانى وجه، شمرده اند، و مثال زده اند به وجه النهار، و وجه الطریق، یعنى خود روز، و خود راه، و ما فعلا کار به صحت و سقم این معنا نداریم. و بعضى دیگر گفته اند: مراد از آن ذات شریف است، و مثال زده اند به وجوه مردم، یعنى افراد برجسته و شریف، که البته این معنا براى کلمه (وجه ) از باب مجاز مرسل و یا استعاره است.

به هر حال، بنا بر هر دو فرض، مراد از آیه شریفه این است که : غیر از خداى تعالى هر موجودى که تصور شود ممکن است، و ممکن هر چند که به ایجاد خداى تعالى وجود یافته باشد، از نظر ذات خودش معدوم و هالک است، تنها موجودى که فى حد نفسه راهى براى بطلان و هلاکت در او نیست ذات خداوند است که واجب بالذات است.

آن وقت حاصل تعلیل کلمه اخلاص به جمله (کل شى ء هالک الا وجهه ) این مى شود که : اگر گفتیم هیچ معبودى جز خدا نیست، بدین علت است که اله و معبود به حق باید کسى باشد که چیزى از تدبیر عالم در دست داشته باشد، و تدبیر هیچ وقت از خلقت و ایجاد جدایى پذیر نیست، چون معنا ندارد که حوادث عالم را کسى به وجود آورد، و تدبیر آن حوادث به دست کس دیگرى باشد.

پس حاصل معناى آیه بر اساس چند معنایى که گذشت بدین قرار است، - اگر مراد از (وجه ) صفات کریمه خدا باشد -، که : هر چیزى به زودى جا خالى کرده و به درگاه خدا مى رود، مگر صفات کریمه خدا که منشاء فیض او هستند، و بدون وقفه و تا بى نهایت مشغول افاضه فیضند، و معبود هم باید این چنین باشد، و بطلان در ذات او، و انقطاع در صفات فیاضه او راه نداشته باشد، و غیر از خدا هیچ موجودى این طور نیست، پس هیچ معبودى جز او نیست.

و اگر مراد از (وجه ) ذات مقدس باشد، حاصل معنا این مى شود که : هر موجودى فنا در پى دارد، و با رجوع به سوى خدا هلاک مى شود، مگر ذات حق و ثابت او که بطلان و هلاکت در او راه ندارد، بنابراین وجه، صفات، صقع ذات ملاحظه مى شود، - و معبود هم باید کسى باشد که فنا در او راه نداشته باشد، و غیر از خدا کسى به این صفت نیست پس جز او هم معبودى نیست.

 

منبع : علامه طباطبایی،تفسیر المیزان ،قصص ، آیات 88-85.