عرفان خراسان

مردم گیا

درقسمت حکمت عملیّه اسرار الحکم ملّا هادی سبزواری (صفحه 536) ضمن توضیح تجلی اسماء و صفات ربوبی در عالم و صدور وجود و هستی از ذات ازلی و ابدیش ، به این بیــــت       بر می خوریم:

از این است ، مستخلف اند ای کیا                  اگر مردم و گرچه مردم کیا

مردم گیا ، نام گیاهی است از خانواده بادنجان ، بومی سرزمین پاکستان ، بنگلادش ، هندوستان و چین که ریشه اش ، صورت و شکلی شبیه به انسان دارد. نام های دیگرش یبروح ، مهرگیاه ، سگ کَن ، استرنگ است و در فارسی به آن سگ کُش و مردم گیاه نیز می گویند . در ایران قدیم ، گیاه عشاق نامیده شده است.

دکتر سیروس شمیسا در جلد دوم از فرهنگ اشارات ، ذیل توضیح مردم گیا به نقل از عجایب المخلوقات طوسی صفحه 307 ، آورده که استرنگ : « گیاهی است به جزیره حزیران (خیزران) روید در صحرای نرم و از زمین برآید مانند صورت آدمی ، سر و موی و دست و پا و دهان و چشم همه پیدا مگر کی رفتار ندارد و مثل آن بر کوه لابیس درخت هاست ، برگ های فراخ دارد بر هر برگی صورت آدمی و علت آن آفریدگار داند ».

در طب سنتی هم با نام های لفاح ، شابیزک ، شابیزج و مغد آمده است. کتب سنتی چین ، آن را جزو پنج سم معروف دانسته اند اما حکیم مشهور چینی (ماچی) مردم گیاه یا لفاح را در ردیف شش داروی مفید قرار می دهد.

 درفرهنگ فارسی عمید هم مهرگیاه ، گیاه مهر و محبت معرفی شده و این چنین آمده که هرکس آن را با خود داشته باشد مردم او را دوست می دارند....

 گویند برگ های آن همیشه رو به آفتاب است.

خط چو دمید بر لبت مهر دلم زیاده شد                  نام خطت از آن سبب ، مهرگیاه کرده ام

                                                                                          (کمال خجندی)

و در توضیح لفظ سگ کَن هم آورده اند :

«مردم گیا ، گیاهی است به صورت انسان در بلاد چین که خواص بسیار دارد . گویند هرکه او را بکند بمیرد و چون خواهند که او را بکنند ، سگ گرسنه ای برو بندند و نانی پیش او اندازند چنان که دهنش به آن نرسد ، سگ حرکت کند و آن گیاه را بکند و در حال بمیرد. آن گیاه را نیز سگ کن گویند». (شرح دیوان انوری ، فراهانی ، صفحه 86)

من همی در هند معنی راست همچون آدمم 

 و این خران در چین صورت کوژ چون مردم گیا

 (خاقانی)

نیاید ز مردم گیا مردمی                 کجا نقش آدم بود آدمی

 (همای و همایون ، خواجوی کرمانی ، صفحه162)