عرفان خراسان

  صبح سه شنبه، 25 آذر 1393 رونمایی از مجموعه تاریخ شفاهی ایران (عصر پهلوی دوم) در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انجام شد. وقتی رسیدم دکتر رضا صالحی امیری ریاست سازمان در حال سخنرانی بودند و اشاراتی داشتند دال بر اهمیت موضوع و اینکه می توان تاریخ شفاهی را به عنوان گونه ای تاریخ نگاری در کنار تاریخ نگاری های توصیفی و تحلیلی در نظر گرفت و این تنها به معنای انجام مصاحبه با مصاحبه شوندگان نیست.

   دکتر صالحی امیری به حق بر اهمیت موضوع تاکید می کرد؛ همین چند سال پیش از همین مجموعه ی تاریخ شفاهی، کتابی خواندم که با استاد بزرگ فلسفه اسلامی و غرب، مرحوم آیت الله دکتر مهدی حائری یزدی گفتگو شده بود؛ بسیار لذت بردم و بر دانشم افزوده شد. از خود بارها پرسیدم که بقیه این تاریخ شفاهی کجاست و چگونه می توان به آن دست یافت؟ چرا که مجموعه بسیار با ارزشی خواهد بود.

   پس از ایشان دکتر حسام الدین آشنا معاون فرهنگی رئیس جمهور، با بیان و دقتی ستوده به سخنرانی پرداخت. انصاف و بی طرفی و ریاسوزی در سخنش پیدا بود. فرازهایی از سخن ایشان بدین قرار است:

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

   روایت از امیرالمؤمنین علی -علیه السلام- هست که فرمود العلم حفظ التجارِب؛ دانش به معنای حفظ تجربه ها است.

    به این معنا، تاریخ علم است و علمی بسیار سودمند است و تاریخ نگاران بزرگترین خادمان جامعه ی بشریت هستند چون به ما اجازه می دهند که با گذشتگانمان زندگی کنیم بدون آن که با آنان هم زمان باشیم. مشکل در تاریخ خوانان است مشکل در این است که ما علاقه ی چندانی به تاریخ نداریم لذا مجبوریم همیشه از صفر و زیر صفر شروع بکنیم.

    اهمیت روش مصاحبه در تاریخ شفاهی کاملا تابع کیفیت مصاحبه کننده و ایجاد شرایط مساعد برای مصاحبه است. کاری که در این پروژه انجام شده، در آن پنهان کاری وجود نداشته در آن شفافیت مواضع وجود داشته است؛ بسیار بسیار مهم است. کسانی که مصاحبه شده اند همه می دانستند که مصاحبه کنندگان همه از ایرانند اما مصاحبه شونده را به اقناع رساندند که حفظ امانت در این مصاحبه ها خواهد شد. همواره احترام مصاحبه شونده حفظ شود و این عاملی بود که مصاحبه شوندگان بتوانند با آرامش سخن بگویند. 

    چرا ما به شدت به تاریخ شفاهی نیاز داریم؟

   چون نیاز داریم به مدیریت انتقادی دانش. در سازمانهای ما چندی است که اهمیت مدیریت دانش شناخته شده است و ما از خود افراد می خواهیم که تجارب خود را وارد سیستم کنند اما مدیریت انتقادی دانش هنوز در جامعه ی ما و سازمان های ما شناخته شده نیست. تاریخ شفاهی این امکان را فراهم می کند که مدیریت انتقادی دانش داشته باشیم یعنی به صورت فعال سوال کنیم از خودش دفاع کند از دیگران دفاع کند و از دیگران انتقاد کند در موضوعات خاص برای اینکه شما بتوانید پاسخ مناسب بگیرید حسن السؤال نصف الجواب؛ طراحی سوالات خوب جوابهای مناسب را می تواند مورد انتظار بکند اینجا است که متخصصان در یک رشته اهمیت مصاحبه ها را بالا می برند. برخی از این افراد که در این مصاحبه ها شرکت کردند به عنوان مصاحبه شونده قبلا هم تن به مصاحبه هایی داده بودند اما امروز کیفیت مصاحبه های اثری که امروز منتشر شده و نام هایی مثل دانشگاه هاروارد را به یدک می کشد متوجه می شویم که کیفیت سؤال کننده و کیفیت سوالها هست که اثر می گذارد در پاسخی که طرف می دهد.

    چند جمله هم می خواهم عرض بکنم درباره مدیر این پروژه؛ در باب دهباشی بودن. برای انجام این پروژه ها در کشور ما بحمد الله مدعی زیاد است! و وقتی کار منتشر می شود همه یادشان می آید که اگر این امکانات رو در اختیار انها گذاشته بودند آنها هم می توانستند بسیار بهتر از این کار را انجام بدهند. اما دهباشی بودن تفاوتی دارد با آشنا بودن با دیگران بودن! دهباشی بودن یعنی به شدت کتابخوان بودن علاقه افراطی به خواندن داشتن دهباشی بودن یعنی جسور بودن! جسور بودن چیزی میان شجاعت و حماقت است؛ بستگی دارد شما از چه زاویه ای به آن نگاه بکنید. گذاشتن عمر برای تاریخ شفاهی برای بعضی ها تفریح است برای بعضی ها درآمد است و برای بعضی هزینه است! دهباشی کسی است که برای انجام این پروژه هزینه کرده است.

   ادامه ی سخنرانی حسام الدین آشنا را دریافت کرده و بشنوید!

    اما در میان این چهار جلد از پنجاه جلد تاریخ شفاهی عصر پهلوی دوم جلد اولش مصاحبه ای است که با آقای دکتر حسین نصر، با نام «حکمت و سیاست» چاپ شده است که می تواند در حوزه ی فلسفه، عرفان و فرهنگ و کارهای انجام شده در پیوند با آنها و تجربه های بسیار با اهمیت آن در عصر پهلوی و جمهوری اسلامی به عنوان اسنادی مهم مطرح شود. نکات فراوانی آموزنده و شیرین و شگفت در هر یک از این مجلدات هست و در گفتگویی که با یکی از همکاران جناب حسین دهباشی داشتم پرسیدم آیا چیزی هست که از سخنان آقای نصر حذف شده باشد و او پاسخ داد که خیر اینها خوشبختانه کسری نداشته اند. البته آقای دکتر صالحی امیری ریاست سازمان اسناد در جمعی محدودتر گفتند که تنها مصاحبه با فرح دیبا (آخرین ملکه ی ایران) را منتشر نخواهند کرد.

 امید دارم که دوستان ضمن استفاده از این مجموعه به منظور ارتقاء آگاهی خود، برخی هم از این روش برای نگارش تاریخ شفاهی در قلمرو زیست و پژوهش خود در دامنه ی عرفان و تصوف بهره گیرند.

    برای آشنایی با تاریخ شفاهی و شیوه انجام آن کتابخانه ملی کتاب خوبی منتشر کرده است:

    - مری کو کوینلن، سامر باربارا دبلیو، راهنمای تاریخ شفاهی، ترجمه رضا مهاجر، تهران، ساطمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1392.