عرفان خراسان

کتابی که قصد معرفی آن را داریم پیش از این با عنوان " سنت عرفانی در معماری ایرانی" در سال 1380 منتشر شده است.
کتاب "حس وحدت"، نوشته نادر اردلان و لاله بختیاری، ترجمه حمید شاهرخ وبا پیشگفتاری از سید حسین نصر، از نشر خاک به چاپ رسیده است که خواندن فصولی از آن که به درک عارفانه مان ازمحیط و بناهای پیرامون کمک می کند؛ خالی از لطف نیست.

این کتاب شامل سه بخش است. به ترتیب:
- مورفولوژی مفاهیم
- مفهوم صور سنتی
- درجات تحقق

در ابتدای کتاب به نقش عقل وجایگاه انسان درآفرینش اشاره شده است و با استفاده از عقل -به زبان نمادها- که مبین دانشی است که معرفت می نامند، سرازمبانی به وجود آمدن گنبد درمی آورد!! طوری که می گوید:
گنبد شکل ظرف یا حاوی را دارد وبر اساس قوانین عینی ریاضیات وایستایی ساخته شده است .کارکرد بی همتای گنبد این است که در عین راه بردن به نقطه ای مرکزی، یک فضای کروی را هم در بر می گیرد واین کیفیات فطری ودائمی گنبد را باید در حکم تجلی ومظهر صغیر گنبد کبیر افلاک، یعنی آسمان، دانست. همینطور در مورد اعداد در معماری گفته میشود که اعداد تصویر روحانی ناشی از تکرار وحدت - متجلی در ذهن انسان - هستند.

 پس ازآن ریاضیات وطبیعت وتناسب ،اعداد ،هندسه ،تربیع دایره ، مندل ورموز تجلیات الهی در بکار بردن اعداد را توضیح میدهد و با بررسی نقوش گوناگون ادامه داده و به رنگ ومفهوم کلی، نظام سه رنگه، نظام چهاررنگه وتاثیر آن برروی جسم وروحیات معنوی انسان و هماهنگی رنگهای هم جوار؛ درنماد گرایی ورمز پردازی رنگها وتاثیر بصری آن بر انسان به توصیف می نشیند. مثلا در مورد نظام چهاررنگه میخوانیم:
عدد چهار که در هندسه مربع است، آرایش مفهومی روح جهانی متجلی در صفات فعال طبیعت( گرم- سرد-تر - خشک) و صفات منفعل ماده (آتش-آب-هوا و زمین) را بازتاب می دهد.
یک چهارم های روز، تربیعات ماه، چهار فصل و چهار بخش زندگی دنیوی انسان همه بازتاب های ثانویه ی این نظام هستند.
در دید ما رنگ های اصلی سرخ، زرد، سبز و آبی هستند. این چهار رنگ با مقامات چهارگانه دنیای طبیعت و چهار عنصر ماده متناظر اند."

به نظر نویسنده "انسان سنتی آرزوی ارائه ی بالاترین توانایی اش، عشق به خالق خود را داشت. و او که به طبیعت نزدیک است نمی تواند از انبوه الگوها، طرح ها و رنگ ها در جلوه های آفرینش دچار حیرت نشود. انسان به عنوان آخرین تجلی ظاهری آفرینش، میل به ارائه ی همان کثرت و همان اغراق را دارد، اما نه در هنر ناتورالیستی که از طبیعت نسخه برداری و تقلید می کند بلکه در هنری نمادین که از جلوه ها و تجلیات طبیعت نسخه برداری می کند، البته با ترفیع سطوح به همان شکلی که آفرینش مرتبه ی زمین را بالا برد."

در ادامه نویسنده به بررسی ماده (آتش،هوا، آب،خاک) ونماد شناسی آن وتعادل این چهارعنصردرارتباط با یکدیگر وتاثیر آن بر بیننده( هر چند که متوجه آن نباشد)می پردازد.

بعد از این تعاریف مفهوم صور سنتی وارتباط تک تک عناصر تاثیر گذار بر معماری عرفانی بررسی می شود، از جمله باغ، تخت یا همان منبر، رواق ومعنای آن (طریقت) در رسیدن به کمال (محراب)، دروازه وحرکت انسان برای رسیدن، اتاق ونماد انسان در دلبستگی ها، مناره ها( نمادی از محور هستی آدمی ونمایشگر ساحت اعتلایی وطولی) که به وجود مادی آدمی عمق یا ارتفاعی معنوی می افزاید.

دراین کتاب به روش هوشمندانه ای چشم انداز اسلامی مفهوم ماندالا با ابعاد جهان، الگوهای ازلی یا اسماء و صفات مقدس ارتباط داده شده است: " وقتی پیامبر(ص)عروج اش به آسمان را تشریح می کرد، سخن از گنبد صدفی عظیمی می گفت که بر مربعی تکیه داشت وبرچهار ستون چهار گوشه اش رمز چهاربخشی قرآنی < بسم - الله - الرحمن - الرحیم>  نوشته شده بود."

"در چشم اندازهای شهری سطوح چونان پوست بدن تمهید می شوند که ساختار آناتومیک را هم می پوشاند و هم نشان می دهد، مثل پوست انار. غنای هر دو تنها در درون قابل رویت است، جایی که بذرهای ظریف زندگی و رنگ حقیقی آن قرار گرفته است.بیننده به یاد آن گفته ابن عربی می افتد که " درون را بجو " ، یعنی باطن را ،  که بهشت درون تو است.
سطح ها در درون خود مکانی دارند، یا حس مکان به گونه ای که هر یک از ابعاد مقصود متمایزی دارد و نماد یک مفهوم استعاری خاص است. در ترتیب ابعاد سطح؛ الگوها در ارتباط دادن سطحی به سطح دیگر دخالت دارند. هرچیزی به وسیله ی آنچه بالای آن است محدود می شود،در با دیوار، دیوار باسقف و سقف با آسمان.
ماهیت کیفی تمام اشکال هندسی گرایش به یک مقصود مرکزی است. در نتیجه ی خطوط هم آهنگ است که شکل های خاصی خلق می شود و الگوهای متعددی به دست می آید."

در بخش آخر هم درجات تحقق ،همنهادی صورتها وبه وجود آمدن یک کل(شهر) در تجمع تک تک عناصر سازنده، و ساخت شهر بر پایه ی سه نظام در آفرینش انسان(جسم- نفس- روح) بررسی میشود.

نظم طبیعی وشکل گیری شهرهای مختلف تحت تاثیر نظام های تصادفی،خطی وخوشه ای ، نظام هندسی وشهرهای هم مرکز- مدور،چهار گوش و.. از جمله مطالب بررسی شده در این کتاب هستند.