"خیام بزرگ" در بستر اقیانوس اطلس!
ادوارد فیتزجرالد، شاعر انگلیسی، در سال ۱۸۵۹ برای نخستین‌بار رباعیات خیام را ترجمه و مردم اروپا را با اندیشه و نظرات خیام آشنا نمود. ولی داستان شهرت یافتن خیام و کتاب رباعیات او در اروپا، به مانند افسانه‌ای است که توجه بسیاری را به خود جلب کرده و موجب شده تا رمانی تاریخی در این خصوص نوشته و فیلم مستندی نیز بر اساس این داستان ساخته شود، که در بخشی دیگر معرفی می‌گردند. در این بخش تنها به شرح ماجرای ترجمه رباعیات خیام و غرق شدن کشتی حامل آن پرداخته می‌شود.
"ترجمه جادویی ادوارد فیتزجرالد(Edward FitzGerald) از رباعیات خیام، کتاب کوچکی است که حتی نام مترجم بر روی آن نیست. کتابی ناموفق که در ابتدا هیچ خریداری نداشت، تا این که یک کتاب‌فروش لندنی آن را جزو کتاب‌های حراجی با قیمت یک پنی در جعبه‌ای در بیرون کتاب‌فروشی‌اش گذاشت. ویتلی استوکز (Whitley Stokes) که خود ویراستار بود، به طور اتفاقی خریدار این کتاب ارزان شد و پس از مطالعه به اهمیت اشعار خیام پی برد. او سپس چند نسخه از کتاب را خریداری کرد و یکی از نسخه‌ها را برای دوستش "روزتی" که شاعر و نقاش بود، فرستاد. کتاب فیتزجرالد در هزاران نسخه به چاپ‌های مجدد رسید و طراحان و صحافان مشهور برای نقاشی و تزئین این اثر از یکدیگر پیشی جستند.
یکی از مشهورترین این صحافی‌ها کتاب "خیام بزرگ" است. شرکت صحافی سانگورسکی و ساتکلیف(Sangorski & Sutcliffe) که در انجام صحافی‌های مرصع شهرت بسیار داشت، زیباترین جلد از ترجمۀ فیتزجرالد را در پی چند سال تلاش آماده کرد و جلد رباعیات خیام با هزار قطعه جواهر چون یاقوت زرد، یاقوت ارغوانی، فیروزه و زمرد سبز تزیین شد.
جورج ساتکلیف با این باور که این کتاب نفیس در آمریکا بهتربه فروش می‌رسد، آن را به آن‌جا فرستاد، اما گمرگ آمریکا برای ترخیص آن مبلغ هنگفتی درخواست کرد که پرداخت آن مقدور نبود و به همین علت "خیام بزرگ" به لندن بازگردانده شد.
سپس او کوشید این اثر را در لندن به فروش رساند. سرانجام گابریل ولز(Gabriel Wells) آن را به قیمت ۴۰۰ و چند پوند که از ارزش واقعی آن بسیار کمتربود، خریداری کرد و تصمیم گرفت "خیام بزرگ" را با کشتی تایتانیک با خود به نیویورک ببرد. اما غرق شدن این کشتی باعث از بین رفتن آن شد.
سپس استنلی بری (Stanley Bray)، برادرزادۀ ساتکلیف، نسخۀ مشابهی از "خیام بزرگ" تهیه کرد، ولی آن هم در جنگ جهانی دوم نابود شد. پس از جنگ، استنلی بری که هنوز انگیزۀ ساخت نفیس‌ترین جلد از کتاب فیتزجرالد را در سر داشت، نسخۀ سوم آن را تهیه کرد؛ نسخه‌ای که امروز در کتابخانۀ بریتانیا به نمایش گذاشته شده‌است.¹"
---------------------
۱- برگرفته از یاد خیام در کتابخانۀ بریتانیا، بهار نوایی،1388، مجله جدید آنلاین.
- عکس از سایت حکیم عمر خیام نیشابوری به آدرس www.figmentshadow.com
سحر فدوی
