عرفان خراسان

سال 1945 در نجع حمادی -شهری در جنوب مصر- مجموعه‌ 13 جلد کتاب خطی از جنس پاپیروس به زبان قبطی متعلق به قرن چهارم میلادی در خمره‌ای  گلی کشف شد که بیش از دو جلد آن توسط زنی روستایی سوزانده شد. کتاب‌های باقی‌مانده از خمره، طیف وسیعی از آثار گنوسی، هرمسی و حتی بخشی از جمهور افلاطون را شامل می‌شود که تعداد رساله‌های آن بدون احتساب رساله‌های تکراری، 45 رساله است که چهار رساله آن عنوان "انجیل" بر خود دارد و عبارتند از: انجیل حقیقت، انجیل توماس، انجیل فیلیپ و انجیل مصریان. لازم به ذکر است که پیش از کشف خمره یاد شده، انجیل دیگری نیز به نام انجیل مریم در نجع حمادی کشف شده است که همه رساله‌های آن مضامین گنوسی دارد. در این بخش تنها به معرفی انجیل توماس پرداخته می‌شود.

توماس یکی از دوازده حواری حضرت عیسی (علیه السلام) بود که به دیرباوری مشهور و از جمله  کسانی بود که هیچ چیز را باور نداشت مگر آنکه به نحوی در آن اطمینان حاصل می نمود، انجیل توماس (نوشته شده در حدود سال 200م) که از متن یونانی به قبطی ترجمه شده است شامل 114 سخن از حضرت عیسی (علیه السلام) است که به احتمال زیاد از سه انجیل همدید (متی، مرقس و لوقا) کهن‌تر و احتمالاً منبع آن‌ها محسوب می‌شود. (رک.به: معتمدی؛ 259)

انجیل توماس عارفانه‌های بسیاری را به زبان رمز و اشاره بیان می‌کند که نمونه‌های مشابه آن در آموزه‌های عرفان اسلامی هم دیده می‌شود. در این بخش به قسمت‌هایی از این سخنان اشاره می‌شود.

 

این‌ها سخنان سری است که عیسای زنده گفت و یهودا توماس همزاد نوشت:

 

13. عیسی شاگردانش را گفت: "مرا با کسی مقایسه کنید و بگویید من به که مانم." شمعون پطرس او را گفت: "تو به فرشته‌ای راست کردار مانی."

متی او را گفت: "تو به فیلسوفی حکیم مانی."

توماس او را گفت: "استاد، دهانم را یارای آن نیست که بگوید تو به که مانی."

عیسی گفت: "من استادت نیستم. زیرا از چشمه جوشانی که تجویز کرده ام نوشیده ای و مست شده ای"

و او را گرفت و به کناری برد و او را سه چیز گفت. چون توماس نزد اصحاب بازگشت، از او پرسیدند: "عیسی تو را چه گفت؟"

توماس ایشان را گفت: "اگر یکی از چیزها را که به من گفت به شما بگویم، سنگ برمی‌گیرید و بر من می افکنید؛ آتشی از سنگ‌ها بیرون می‌آید و شما را سر به سر می‌سوزاند".¹

 

50. عیسی گفت: "اگر شما را بگویند از کجا آمدید؟ ایشان را بگویید: ما از نور آمدیم، آن جا که نور به طوع و غبت خویش پا به هستی نهاد و (خود را) برقرار کرد و از طریق صورت ایشان تجلی پیدا کرد..."²

 

51. شاگردانش او را گفتند: "چه وقت زمان آرمیدن مردگان فرا می‌رسد، و چه هنگام جهان جدید واقع می شود؟"

ایشان را گفت: "آنچه در پی‌اش می‌گردید هم اکنون واقع شده است، لیک آن را باز نمی‌شناسید."³

83. عیسی گفت: "صورت‌ها برای انسان متجلی می شوند، ولی آن نور که در آنهاست درصورت نور پدر پنهان می ماند. او متجلی خواهد شد، ولی نورش صورتش را پنهان خواهد داشت."⁴

* * *

 

دکتر نصرالله پورجوادی در مقاله‌ای با عنوان "کشفی که تاریخ مسیحیت را دگرگون کرد" ماجرای جالب پیدا شدن خمره نجع حمادی و تأثیر آن بر تاریخ مسیحیت را بیان می‌دارد که علاقمندان می‌توانند مقاله ایشان را از اینجا دریافت نمایند.

هم‌چنین دو مقاله دکتر منصور معتمدی در خصوص انجیل‌های نجع حمادی و متن انجیل توماس را می‌توانید به‌صورت فایل فشرده از اینجا دریافت کنید.

--------------

1. روایتی از امام سجاد علیه السلام است که فرمود: "لوعلم‌ ابوذر ما فی‌ قلب‌ سلمان‌ لقتله‌؛ اگر ابوذر بر آنچه‌ در دل‌ سلمان‌ بود اطلاع‌ می‌یافت‌، او را می‌کشت‌." (الصفار، محمد بن‌ الحسن‌، بصائر الدرجات/ ‌45)

2. شهاب الدین سهروردی: "ذات نخستین نور مطلق، یعنی خدا، پیوسته نور افشانی (اشراق) می‌کند و از همین راه متجلی می‌شود و همه چیزها را به وجود می‌آورد..." (مصنفات شیخ اشراق، نصر)

3.  پیامبر (صل الله علیه و آله) فرمود: من مات فقد قامت قیامته : هر کس بمیرد، قیامت او برپا شده است .( احیاءالعلوم غزالى، ج‏4، ص‏423)

4.  پدید آمدن وی سبب ناپدیدی و آشکار شدن وی سبب پنهان شدن وی است، چنان‌که آفتاب اگر چند اندکی پنهان شد، بسیار آشکارا شد و چون سخت پیدا شد، اندر پرده شد؛ پس روشنی وی پرده روشنایی وی است. (ابن سینا؛حی بن یقظان (زنده‌ی بیدار)